ÇOCUK OYUNLARINDAN ÖRNEKLER: TÜRK DÜNYASI VE KOMŞU ÜLKELERDEN

Doç. Dr. Yalçın BAY - Doç. Dr. D. Neslihan BAY

 

 

 

Türk toplumlarının varlığını ilelebet ve tam bağımsız olarak sürdürebilmesi için, binlerce yıl içinde edindiği millî ve insani kimliğini şekillendiren, karakterini inşa eden birikim ve değerleri nesilden nesile aktarması ve aynı zamanda içselleştirmesi gerekir. Geniş Avrasya’da yayılmış olan Türkler, tarih boyunca binlerce yıllık zengin kültürel mirası ile varlığını bugüne kadar sürdüre gelmiştir.

Geçmişten günümüze atalarımızın bize aktardığı, kimlik ve kişiliğimizi şekillendiren ve karakterimizi inşa eden bu değerleri, bizlerinde aynı hassasiyetle koruyarak, geliştirerek çocuklarımıza aktarmamız gerekmektedir. Yaşamı ve dünyayı oyun yoluyla keşfeden ve öğrenen çocuğun kendi kültürel değerlerini kazanmasının en temel yolu ise yine oyunlardır. Geçmişten günümüze gelen ve millî kültürel değerleri içinde barındıran oyunlar, çocuğa düşünce ve davranış olarak ulaşmayı sağlayan en kolay yoldur. Dolayısıyla kültürel oyunlarını bilen, kavrayan ve oynayan çocuk, kendi özgünlüğünü de koruyarak ve

geliştirerek millî kimlik sahibi olmaktadır. Gelecek nesilleri oluşturan ve millî

varlığın teminatı olan çocukların, çeşitli Türk topluluklarının bir bireyi olarak

kimliğini oyun yoluyla yapılandırdığı değerlendirildiğinde, kültürel oyunların

büyük önemi ortaya çıkmaktadır. Çocuğun millî kimliğinin inşasında ve özgün

bir birey olarak varlığını sürdürmede oyun belirleyicidir ve çocuk eğitiminin

en temel taşı ve bileşenidir.

Bu temel gerekçeler doğrultusunda, atalarımızdan bize miras kalan kültürel

oyunları ortaya çıkarma ve ortak bir kimliğin inşası ülküsü doğrultusunda

Türk Dünyası Çocuk Oyun ve Oyuncakları Projesi tasarlanmış ve uygulamaya

konulmuştur. Bizim bu projeyi başlatmamızın en önemli nedeni şu olmuştur:

Bizler Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan Türkler olarak daha çok Anadolu ve

Trakya’daki milli çocuk oyunlarımızı iyi biliyoruz. Ancak Türkiye dışında Avrasya’nın

geniş coğrafyasında yaşayan başka Türk topluluklarının çocuk oyunlarından

tek tük örnekler dışında fazla bilgimiz yok. Bu eksikliğimizi gidermek

için çeşitli Türk topluluklarında bugün canlı olarak yaşatılan ve bizi daha eski

dönemdeki Türklerin çocuk oyunlarının çeşitli biçimlerine, benzer yanları yanında

benzer olmayan yanlarına götürecek kültürel mirasımızın bir dökümünü

alan çalışmasıyla ortaya koymak istedik. Bu saha araştırması projesinde,

Türk toplulukları yanında, Türk olmayan bazı komşu topluluklar arasında da,

2

Türk topluluklarının çocuk oyunlarıyla karşılaştırma imkanı vermesi bakımından

çocuk oyunlarını derlemeye çalıştık. Çünkü tarih boyunca yanyana yaşayan

topluluklar arasında çeşitli kültürel paylaşımlar yanında ortak çocuk oyunları

da ortaya çıkar.

Projenin saha araştırması 28 ülke/bölge (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan,

Özbekistan, Moğolistan, Uygur, Tuva, Hakasya, Altay, Yakutistan, Azerbaycan,

Dağıstan/Nogaylar, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Çuvaşistan, Tataristan,

Başkurdistan, KKTC, Romanya, Moldovya-Gagauz, Bulgaristan, Yunanistan,

Arnavutluk, Makedonya, Kosova, Karadağ, Sırbistan-Yenipazar, Bosna Hersek

), 52 şehir, 12 ilçe ve 62 köyde gerçekleştirilmiş; binlerce kilometre yol katledilerek

728 oyun kaydı, 186 görüşme ile 80 000’den fazla fotoğraf/video çekimi

yapılmıştır. Nitel araştırma yöntemlerinden gözlem ve görüşme yöntemlerinin

kullanıldığı saha araştırması üç yıl sürmüştür. Kodlama tablosu kullanılarak

detaylı gözlenen ve görüşmelerde tanımlanan kültürel oyunlar, video kayıtları

defalarca izlenerek bir yılda betimlenmiştir. Dört yılın sonunda bu kitap hazırlanmıştır.

Oynanışı aynı olan kültürel oyunların farklı ülke/bölgelerde tekrarladığı

görülmüş ve bu oyunlar ortak kültürel oyunlar olarak belirlenmiştir.

Kitapta 84 ortak kültürel oyun derlenmiştir. Bazı oyunlara sadece araştırmanın

yapıldığı ülke/bölgede karşılaşıldığı için, 58 oyun o bölgeye ait oyunlar olarak

derlenmiştir. Ancak saha araştırmasının gidilen bölgelerle sınırlı olduğu

dikkate alındığında, bu oyunlarında ortak kültürel oyunlar arasında yer alabileceği

kuvvetle ihtimal dahilindedir. Kitapta saha araştırmasında elde edilen

toplam 142 oyunun oynanış şeklinin betimlemesi yer almaktadır. Araştırmada

birçok oyunun görüşmelerde yaşlılar tarafından söylendiği, ancak çocuklar tarafından

bu oyunların bilinmediği ve oynanmadığı görülmüştür. Bu durum,

kültürel mirasımız olan oyunların yok olmaya başladığının bir göstergesidir.

Araştırmada karşılaşılan bir diğer durum, tamamen doğal materyaller kullanılarak

oynanan ortak kültürel oyunların ve oyuncaklarında, coğrafi farklılıklar

nedeniyle beş taş oyunu örneğinde görüldüğü gibi (Yakutistan’da tahta, Kazakistan’da

aşık kemiği, Bulgaristan’da taş kullanılarak oynanması) farklılıklar

olabildiğinin gözlenmiş olmasıdır.

Araştırmanın sonucunda Türk toplumları olarak aynı kökten gelinmesi,

komşu toplumları olarak da yüzyıllar boyu ortak yaşantı ile kültürel etkileşimin

gerçekleşmesi sonucunda ülke/bölgeler arasında coğrafya, dil, hatta din

farkı olmasına rağmen kültürel oyunların yüksek düzeyde benzer olduğu görülmüştür.

Ortak kültürel oyunlar olarak belirlenen bu oyunlar, Türk ve komşu

topluluklar arasında kültürel bir birlikteliğin de en önemli göstergesi olmuştur.

Bu projenin saha araştırması, turistik yerlerde rahat ve konforlu ortamlarda,

şehir merkezlerinde değil, ağırlıklı olarak ilçe ve köylerde gerçekleştirilmiş3

tir. Bazı bölgelerde -10 derece varan soğuklarda, bazı bölgelerde 60 dereceye

varan sıcaklarda kara yolu kullanılarak, çok zor coğrafya şartları altında çekimler

yapılmıştır. Lüks oteller yerine yeri geldiğinde çadır, köy evi, tren garı gibi

mekânlarda konaklamalar yapılarak, oldukça zor şartlar altında saha araştırmaları

gerçekleştirilmiştir.

Üç yıl süren bu projenin planlanması ve uygulanmasında bizi yüreklendiren,

ilmi ve ufkuyla bize yol gösteren, 28 ülke/bölgede köy köy saha araştırması

yapılabileceğine ihtimal verilmezken, bize olan güvenlerini asla yitirmeyen

ve projenin her aşamasında bizi destekleyen kıymetli bilgelerimiz Prof.

Dr. Timur KOCAOĞLU ve Prof. Dr. Selahattin TURAN’a sonsuz teşekkürlerimizi

sunuyoruz. Saha araştırmalarından elde edilen oyunların betimlenmesi sürecinde,

kültürel oyunlarımızın millî kimliğin inşasında ki önemini idrak eden

bir bilinçle, Okul Öncesi Öğretmenliği lisans eğitimi aldıkları süreçte gönüllü

olarak çalışan 11 kişilik öğrenci ekibimizin desteği takdire şayandır. Araştırma

sürecinde gittiğimiz bölgelerde bizlere gönüllü destek olan, millî birlik ve

bütünlüğümüzün kapısını açacak olan kültürel oyunların önemine yürekten

inanan hocalarımıza ve gönüldaşlarımıza da teşekkürü bir borç biliriz. Saha

araştırması süresince ayrı kaldığımız, dualarını bizden esirgemeyen annemiz

Halise’ye rahmet diler, büyük bir özlemle sabreden oğullarımız S. Kürşathan ve

Göktuğ’a teşekkür ederiz.

Türk Dünyası Çocuk Oyun ve Oyuncakları Projesi ile milyonlarca çocuğumuzun

millî bir kimlik ve kişilik kazanımına katkı sağlayacak olan bir hazinenin

ortaya çıkarmanın mücadelesini, yüreği Türk Dünyası sevdasıyla dolu büyük

bir ekiple birlikte verdik. Bu kitabın bundan sonrada çocuklarımız ve geleceğimiz

için araştırmacılara, eğitimcilere ve ailelere yol göstermesini, toplumlarda

millî bir farkındalık oluşturmasını ve Türk ve komşu toplulukları olarak kültürel

birlikteliğimizi güçlendirmesini umut ediyoruz.

Doç. Dr. Yalçın BAY

Doç. Dr. D. Neslihan BAY